HEPİMİZ YARDIM EDEBİLİRİZ.
Yaşadığımız felaket ve hissettiğimiz derin çaresizlik nedeniyle hepimiz psikolojik buhran içindeyiz. Tek temennimiz, depremden zarar gören yurttaşlarımızın acılarını bir nebze olsa da saracak adımları atabilmek.
Milyonlarca insanı etkileyen felaketler için sağlık uzmanlarının sayısı yetersiz kaldığından, Dünya Sağlık Örgütü, 2011 yılında bir rehber hazırlayarak, herhangi bir psikoloji eğitimi almamış kişilerin de mağdur insanlara yardım etmesini sağlayacak önerilerde bulundu.
Psikolojik ilk yardım denilen bu uygulama, ne terapi, ne de psikolojik tanı koyma amacı taşır. Yıkımdan zarar görmüş insanlara, insani, destekleyici ve pratik bir psikolojik yaklaşım sergileyerek yaşadıkları travmayı hafifletmeyi amaçlar. Çünkü felaketin ilk dönemleri, kişinin gelecekte yaşayacağı sorunlar için büyük önem taşır.
Dünya Sağlık Örgütü'nün yazdığı rehberin farklı dillerdeki tercümelerini burada bulabilirsiniz.
1. BÖLÜM: PSİKOLOJİK İLK YARDIMI (PİY) ANLAMA
1.1 FELAKETLER BİZİ NASIL ETKİLER?
Merhaba,
Dünyada savaş, doğal afet, kaza, yangın ve kişilerarası şiddet (örneğin cinsel şiddet) gibi farklı türlerde acı veren olaylar yaşanıyor ve bu olaylardan hepimiz etkileniyoruz. Bazılarımız evlerini, sevdiği insanları kaybediyor, bazılarımız gözümüzün önünde şiddete, hatta ölümlere tanık oluyoruz.
Hepimiz bu tür olaylardan bir şekilde etkilenirken şunu unutmamalıyız: Farklı kişiler, aynı olaydan farklı farklı şekilde etkilenebilir. Bazılarımız felaketler karşısında yoğun şaşkınlık, anlam verememe, güvensizlik veya belirsizlik hissedebilirken, bazılarımız aşırı korku ve kaygı nedeniyle hiçbir şey hissedemez veya içimize kapanabiliriz.
Dolayısıyla, karşımızdaki insanın felaket karşısında verdiği tepkinin doğası ve yoğunluğu bazı etmenlere bağlı olabilir:
+ Yaşadığı olayların doğası ve şiddeti,
+ Önceden yaşadığı üzücü olaylar,
+ Sahip olduğu sosyal destek sistemi,
+ Yaşamında başkalarından aldıkları destek,
+ Fiziksel sağlığı,
+ Psikolojik sağlık problemlerinin kişisel ve ailesel tarihçesi,
+ Kültürel geçmişi ve gelenekleri,
+ Yaşı (örneğin, farklı yaş gruplarındaki çocuklar farklı davranırlar).
Hepimiz karşımıza çıkan zorluklarla başa çıkmaya yardımcı olacak bilişsel yeteneklere sahibiz. Yine de bazılarımız krizler ve felaketler karşısında daha çok incinebilir ve fazladan yardıma ihtiyaç duyabilir. Buna örnek olarak çocukları ve yaşlıları verebileceğimiz gibi, zihinsel ve fiziksel engeli olanları ve ayrımcılığa maruz kalan grupları da sayabiliriz.
Bölüm 3.5’te kolay incinebilir insanlara nasıl yardım edilebileceğini okuyabilirsin.
1.2 PSİKOLOJİK İLK YARDIM (PİY) NEDİR?
Psikolojik ilk yardımı (PİY), acı çeken ya da desteğe ve yardıma ihtiyaç duyan kişiye sunulan insani ve destekleyici müdahale olarak tanımlayabiliriz. İstersen biraz daha detaya inelim: PİY deyince aklımıza şunlar gelebilir:
- Kişiyi zorlamayan pratik bakım ve destek sağlamak,
- Kişinin ihtiyaç ve kaygılarını belirlemek,
- Kişinin temel ihtiyaçlarını karşılamasına yardımcı olmak (gıda, su, bilgi alma gibi),
- Kişiyi konuşmaya zorlamadan dinlemek,
- Kişinin rahatlayıp sakinleşmesinene yardımcı olmak,
- Kişinin bilgi edinmesi, hizmetlere ve sosyal desteklere ulaşması için yardım sağlamak,
- Kişiyi gelecekteki olası zararlardan korumak.
Ancak daha önemlisi, Psikolojik İlk Yardım'ın ne olmadığını anlamandır.
PSKİLOJİK İLK YARIM NE DEĞİLDİR?
- Sadece profesyonellerin yapabileceği bir şey değildir.
- Profesyonel psikolojik danışmanlık değildir.
- PİY, strese neden olan olayın detaylı bir şekilde tartışılmasını içermediği için “psikolojik anlamlandırma” değildir.
- Kişilere başlarına ne geldiklerini analiz etmelerini ya da zaman ve olayları sıralamalarını istemek değildir.
- PİY, kişilerin hikayelerini dinlemek için orada bulunmayı içermesine rağmen, onlara olaydaki duygu ve tepkilerini anlatmaları için baskı yapmak değildir.
PİY, psikolojik anlamlandırma müdahalesinin daha etkili bir alternatifidir.
Ama buraya dikkat; PİY, felaket geçiren kişilerin uzun dönemli iyileşmesinde en yararı dokunan etkenleri kapsar. Bunlar:
- Güvende hissetme, başkalarıyla bağlantı kurma, sakin ve umutlu olma,
- Sosyal, fiziksel ve duygusal desteğe erişme ve
- Gerek birey, gerek topluluk olarak, kendilerine yardımcı olabileceklerini hissetmeleridir.
1.3 PİY: KİM, NE ZAMAN VE NEREDE?
PSİKOLOJİK İLK YARDIM (PİY) KİMİN İÇİNDİR?
PİY, yakın bir zamanda ciddi bir felakete maruz kalmış ve bu nedenle stres yaşayan insanlar içindir. Hem çocuklara, hem yetişkinlere uygulanabilir. Fakat felakete uğrayan herkes psikolojik ilk yardıma ihtiyaç duymayabilir ya da bu yardımı istemeyebilir. Bu gibi durumlarda yardım istemeyen kişileri zorlamamamız gerekir, sadece destek istediklerinde kolayca ulaşabileceklerini bilmelerini sağlamamız yeterli.
PİY’nin tek başına yetersiz kaldığı ve kişinin daha ileri düzeyde desteğe ihtiyaç duyduğu durumlar olabilir. Bu noktada PİY sağlayan kişiler olarak kendi sınırlarımızı bilmeli ve kişiyi, gerekli uzmanlara –tıbbi personel, meslektaşlar veya alandaki diğer insanlara, (yerel otoriteler, toplum liderleri ve dini liderler gibi) yani, en uygun kaynağa yönlendirmeliyiz.
Afet sonrasında daha ileri acil bir desteğe ihtiyacı olabilecek kişileri şu şekilde gruplayabiliriz:
ACİL İLERİ DÜZEY DESTEĞE DAHA FAZLA İHTİYACI OLAN İNSANLAR:
+ Acil tıbbi bakıma ihtiyacı olan ve ciddi hayati tehlike taşıyan yaralı kişiler,
+ Kendileriyle ve çocuklarıyla ilgilenemeyecek kadar üzgün kişiler,
+ Kendilerine zarar verebilecek kişiler,
+ Başkalarına zarar verebilecek kişiler.
PSİKOLOJİK İLK YARDIM (PİY) NE ZAMAN VERiLiR?
İnsanların yardım ve desteğe ihtiyacı, yaşadıkları felaketten uzun bir süre sonra da devam edebilir. Buna rağmen, PİY, kriz yaşatan olaydan etkilenen insanlara hemen yardım etmeyi amaçlar. Stres altındaki kişilerle ilk temasa geçtiğimiz anda psikolojik ilk yardım sağlayabiliriz. Dolayısıyla bu yardım genellikle afet sırasında ya da afetten hemen sonra uygulanır. Fakat PİY hizmeti, olayın ne kadar sürdüğüne ve çeşidine göre bazen günlerce ya da haftalarca sunulabilir.
PİY NEREDE SUNULUR?
PİY, yeterince güvenli her yerde sunulabilir. Bunun için genellikle olay/kaza yeri veya yardım hizmetlerinin verildiği sağlık merkezleri, sığınaklar, kamplar, okullar ve gıda gibi yardımların dağıtıldığı tesisler önerilir. İmkanlar uygun olduğunda PİY'i kişiyle özel olarak konuşulabileceğiniz bir yerde vermeye çaba gösterebilirsiniz. Cinsel şiddet gibi spesifik kriz durumlarına maruz kalan kişilerde, kişinin itibarına saygı ve özel hayatının gizliliği için mahremiyetin sağlanmasına özellikle dikkat etmelisiniz.
2. BÖLÜM: SORUMLULUK DUYGUSUYLA YARDIM ETME
2.1 GÜVENLİK, İTİBAR VE HAKLARA SAYGI
Zorlu olaylardan etkilenmiş insanlara yardım etme sorumluluğunu aldığımız zaman, yardım ettiğimiz insanların güvenliğine, itibarına ve haklarına saygı gösterecek şekilde davranmamız önemlidir.
Aşağıdaki prensipleri, PİY uygulayan kişiler dahil, insani yardım sürecine katılan tüm kişi ya da kurumlarca uygulamalıyız:
GÜVENLİK:
+ Bireyler için zarar görme riski yaratan davranışlardan kaçının.
+ Yardım ettiğiniz çocuk ve yetişkinlerin güvende olduğundan emin olun ve onları fiziksel veya psikolojik zararlardan koruyun.
İTİBAR:
+ Yardım ettiğiniz kişilerin kültürel ve sosyal normlarını dikkate alarak saygılı bir şekilde davranın.
HAKLAR:
+ İnsanların yardıma adil olarak ve ayrım yapılmaksızın erişebildiğinden emin olun.
+ Haklarını savunmaları ve uygun desteğe ulaşmaları için kişilere yardım edin.
+ Yardım ettiğiniz kişi için en iyi olanı düşünerek davranın.
Yardım sunarken kişilerin yaşlarını, cinsiyetlerini ve etnik altyapıları ne olursa olsun bu ilkeleri göz önünde bulundurmamız gerekiyor. Kültürel bağlamda bu prensiplerin ne anlama geldiğini dikkate almalıyız. Kendine özel etik kuralları olan bir kuruluş için çalışıyorsak, bu kuralları öğrenmeli ve her zaman uygulamalıyız.
Bu ilkelere ek olarak, olası gelecek tehlikelerden koruma, en iyi olanı gözetme ve mümkün olan en iyi bakımı sunmak için etik olarak yapılması ve yapılmaması gereken bazı davranış ve tutumları da aşağıda inceleyebiliriz:
YAPIN:
+ Dürüst ve güvenilir olun.
+ İnsanların kendi kararlarını verme haklarına saygı duyun.
+ Kendi önyargılarınızın ve eğilimlerinizin farkında olun ve onları bir kenara bırakın.
+ İnsanları şu an yardım istemeseler dahi ileride istediklerinde yardıma ulaşabilecekleri konusunda bilgilendirin.
+ Mahremiyete saygı gösterin ve gerekiyorsa hikayeleri gizli tutun.
+ Kişilerin kültürüne, yaşına ve cinsiyetine uygun bir şekilde davranın.
YAPMAYIN:
- Bir yardım sağlayıcı olarak ilişkilerinizi kötüye kullanmayın.
- Yardım karşılı ında para ya da herhangi bir iyilik istemeyin.
- Yerine getiremeyeceğiniz sözler ya da yanlı bilgiler vermeyin.
- Becerilerinizi abartmayın.
- Kişileri yardım almaya zorlamayın, ısrarcı ve rahatsız edici olmayın.
- Size hikâyelerini anlatmaları için baskı yapmayın.
- Kişilerin hikâyelerini başkalarıyla paylaşmayın.
- Kişileri eylemleri ya da duygularından ötürü yargılamayın.
2.2 YEREL KÜLTÜRÜ GÖZ ÖNÜNDE BULUNDURMA
Bir kriz olayı meydana geldiğinde, etkilenen grup içinde sıklıkla azınlıklar veya marjinalleri de içeren farklı kültürel kökenlerden insanlar bulunur. Kültür, insanlarla nasıl ilişki kurduğumuzu, nelerin söylenmesinin ve yapılmasının uygun olup olmadığını belirler. Örneğin, bazı kültürlerde kişi ailesi dışındaki biriyle duygularını paylaşmayabilir ya da kadınların sadece kadınlarla konuşmasını uygun görüyor veya belirli bir şekilde giyinmeyi/ örtünmeyi önemsiyor olabilir.
Kendimizi, kültürümüzden farklı insanlarla çalışırken bulabiliriz. Bir yardımcı olarak, kendi kültürel geçmişimizin ve inançlarımızın farkında olmamız ve böylece önyargılarımızı bir kenara bırakabilmemiz önemlidir. Yardımı, yardım edeceğimiz kişilere en uygun ve kendilerini en rahat hissedecekleri şekilde sunmalıyız.
Her kriz durumu kendine özgüdür. Bu rehberi de yerel, sosyal ve kültürel normları göz önüne alarak uyarlamamız gerekir. Farklı kültürlerde PİY sunarken dikkate almamız gereken sorular şunlar:
FARKLI KÜLTÜRLERDE PİY SUNARKEN AŞAĞIDAKİ SORULARI DİKKATE ALIN
Kıyafet:
+ Saygılı olabilmek için belli bir biçimde giyinmeye ihtiyacım var mı?
+ Krizden etkilenen kişilerin itibarları ve gelenekleri gereği belli biçimde giyinmeye ihtiyaçları var mı?
Dil:
+ Bu kültürdeki insanların geleneksel selamlaşma yolları nedir?
+ Hangi dilde konuşuluyor?
Cinsiyet, yaş ve güç:
+ Krizden etkilenmiş kadınlarla yalnızca kadınlar mı iletişime geçmelidir?
+ Kiminle iletşime geçmeliyim? (Diğer bir deyişle ailenin reisi mi topluluğun lideri mi?)
Dokunma ve davranış:
+ İnsanlara dokunmakla ilgili genel gelenekler nelerdir?
+ Kişinin elini tutmak ya da omzuna dokunmak uygun mudur?
+ Yaşlılar, kadınlar, çocuklar ve diğerleriyle ilişki kurarken davranışlarda dikkat edilmesi gereken noktalar var mıdır?
İnançlar ve din:
+ Krizden etkilenenler arasındaki farklı etnik ve dini gruplar kimlerdir?
+ Krizden etkilenenler için hangi inanç ve ibadetler önemlidir?
+ Olay nasıl anlamlandırılıyor ve açıklanıyor?
2.3 DİĞER ACİL DURUM ÖNLEMLERİNİ DİKKATE ALMA
PİY, olağanüstü durumlar karşısında yapılan büyük çaplı çalışmaların bir parçası olduğu için, yüzlerce veya binlerce insanın etkilendiği olaylarda, arama-kurtarma çalışmaları, acil sağlık ekipleri, barınak, yemek dağıtımı ve aile izleme ve çocuk koruma gibi farklı türden birçok müdahale gerçekleştirilir.
Genellikle yardım görevlileri ya da gönüllüler için hangi hizmete nereden ulaşılacağını bilmek zordur. Bu durum, kitlesel afetler sırasında sağlık ve diğer hizmetler için altyapının işler olmadığı yerlerde daha belirginleşir.
Hangi hizmetlerin ve desteklerin verildiğine dikkat etmemiz gerekiyor, böylece bu bilgileri yardım verdiğimiz insanlarla paylaşabilir ve yardıma nasıl erişeceklerini gösterebiliriz.
KRİZ DURUMUNDA NASIL DAVRANMALI?
+ Krizi yöneten ilgili otoritelerin açıklamalarını takip edin.
+ Eğer varsa, acil müdahalenin nasıl organize edildiğini ve hangi yardım kaynaklarının bulunduğunu öğrenin.
+ Arama-kurtarma personelini veya acil tıbbi personeli engellemeyin.
+ Görevinizi ve görevinizin sınırlarını bilin.
PİY sunmak için psikososyal arka plana sahip olmamıza gerek yok. Bununla birlikte, eğer kriz çalışmalarına yardım etmek istiyorsak, bir organizasyon veya topluluk ile çalışmamız önerilir. Eğer kendi başımıza hareket edersek, hayatımızı riske atabilir, çalışmaların koordinasyonunu olumsuz etkileyebilir ve krizden etkilenmiş kişileri kaynaklara ve ihtiyaç duydukları desteğe ulaştıramayabiliriz.
2.4 ÖZBAKIM
Sorumluluk duygusuyla yardım etmek, aynı zamanda kendi sağlığımıza ve iyiliğimize dikkat etmek anlamına gelir. Bir yardım sağlayıcı olarak, kriz durumundaki deneyimlerimizden etkilenmiş ya da ailemiz veya biz, bu olaya doğrudan maruz kalmış olabiliriz. Kendi iyi oluşumuza özel olarak dikkat etmemiz, fiziksel ve duygusal olarak başkalarına yardım edebilecek durumda olmamız için önemlidir. Başkalarına en iyi şekilde yardım edebilmek için kendimize dikkat etmeliyiz. Eğer bir ekip ile çalışıyorsak, ekip arkadaşlarımızın da sağlığına dikkat etmeliyiz.
(Yardım verenler hakkında daha fazla bilgi için Bölüm 4’e bakın.)
3. BÖLÜM: PSiKOLOJiK iLK YARDIM HİZMETİ SUNMA
3.1 ETKİLİ İLETİŞİM
Stres altındaki kişilerle nasıl iletişim kurduğumuz çok önemlidir. Kriz yaşayan insanlar çok üzgün, kaygılı veya şaşkın olabilir. Bazı insanlar kriz sırasında meydana gelen şeyler için kendilerini suçlayabilir. Sakin olmamız ve anlayış göstermemiz, stres altındaki insanların kendilerini daha güvende, anlaşılmış, saygı gösterilmiş ve önemsenmiş hissetmelerine yardımcı olur.
Stres yaratan durumu yaşayan insanlar hikayelerini anlatmak isteyebilir. Kişilerin hikayelerini dinlememiz onlar için büyük bir etki yaratabilir. Ancak, ne olduğunu anlatmaları için baskı yapmamamız önemlidir; Bazı insanlar başlarına gelenler veya durumları hakkında konuşmak istemeyebilir. Bununla birlikte, sessiz bir şekilde yanlarında olmamız ya da isterlerse konuşmak veya yemek, bir bardak su gibi pratik destekler sunmak için orada olduğumuzu bilmeleri onlar için değerli olabilir. Çok fazla konuşmadan, sessizlik için zaman vermeliyiz. Bir süre sessiz kalmak, karşımızdaki kişiye isterse bizimle paylaşımda bulunması için gerekli alanı ve cesareti verecektir.
Etkili iletişim için, kelimelerimizin, yüz ifademizin, göz temasımızın, jestlerimizin, iletişim kurarken oturuşumuz veya ayakta durma biçimimizin farkında olmamız gerekir. Her kültürün kendine özgü uygun davranış şekilleri vardır. İnsanların kültür, yaş, cinsiyet, gelenek ve dinlerini dikkate alarak düşünmemiz ve konuşmamız gerekir.
Aşağıda, yapmamız ve yapmamamız gerekenler var. En önemlisi, yardım ve destek sağlarken kendimiz olmamız, samimi ve içten davranmamızdır.
Söylenmesi ve Yapılması Gerekenler
+ Konuşmak için sessiz bir yer bulmaya ve dışarıdan gelebilecek dikkat dağıtıcı şeyleri en aza indirmeye çalışın.
+ Mahremiyete saygı gösterin ve uygunsa hikayeleri gizli tutun.
+ Kişinin yanında durun ama aynı zamanda yaşına, cinsiyetine ve kültürüne uygun bir mesafede kalın.
+ Dinlediğinizi (örneğin; başınızı sallayarak veya “hıhı...” diyerek) bilmelerini sağlayın.
+ Sabırlı ve sakin olun.
+ Eğer sahipseniz doğru bilgi sağlayın. Ne bildiğiniz ya da bilmediğiniz konusunda dürüst olun.
Bilmiyorsanız “Bilmiyorum ama sizin için öğrenmeye çalışacağım” diyebilirsiniz.
+ Bilgiyi kişinin anlayabileceği biçimde verin. Basit tutun.
+ Kişilerin kendilerini nasıl hissettiklerini ve size anlattıkları kayıp ya da önemli olayları anladığınızı belli edin. Örneğin “Çok üzgünüm, sizin için ne kadar üzücü olduğunu hayal edebiliyorum” diyebilirsiniz.
+ Kişileri güçlü yanları ve kendilerine nasıl yardım ettikleri konusunda bilgilendirin.
+ Sessizliğe izin verin.
Söylenmemesi ve Yapılmaması Gerekenler
- Kişiyi hikâyesini anlatması için zorlamayın.
- Kimsenin hikâyesini yarıda kesmeyin veya aceleye getirmeyin (örneğin, saatinize bakmayın veya çok hızlı konuşmayın).
- Uygun olduğundan emin değilseniz kişiye dokunmayın.
- Kişilerin ne yaptıklarını, yapmadıklarını ya da nasıl hissettiklerini yargılamayın. “Böyle hissetmemelisiniz” ya da “Yaşadığınız için şanslı hissetmelisiniz” şeklinde tepkilerden kaçının.
- Bilmediğiniz şeyleri uydurmayın.
- Çok teknik terim kullanmayın.
- Kişilere başkalarının hikâyesini anlatmayın.
- Kendi sorunlarınız hakkında konuşmayın.
- Doğru olmayan sözler ya da güvenceler vermeyin.
- Kişilerin tüm problemlerini onlar için çözmek zorundaymış gibi düşünüp davranmayın.
- İnsanları güçlü yanlarından ve kendilerine bakabilecekleri duygusundan uzaklaştırmayın.
- İnsanlarla olumsuz kelimeler kullanarak (örneğin; “çıldırmış ” veya “deli” gibi) konuşmayın.
3.2 HAZIRLIK - DURUM HAKKINDA BİLGİ TOPLAMA
Hazırlık:
- Kriz olayı hakkında bilgi edinin.
- Mevcut hizmetler ve destekler hakkında bilgi edinin.
- Emniyet ve güvenlik problemleri hakkında bilgi edinin.
Kriz durumları kaotik olabilir ve genellikle acil eylemleri gerektirir. Ancak, mümkünse kriz alanına girmeden önce, durum hakkında doğru bilgi edinmeye çaba göstermemiz gerekir. Aşağıdaki soruları göz önünde bulundurabiliriz:
KRİZ ALANINA GİRMEDEN ÖNCE AŞAĞIDAKİLERİ ÖĞRENİN
Kriz durumu:
+ Ne oldu?
+ Ne zaman ve nerede meydana geldi?
+ Yaklaşık kaç kişi etkilendi ve etkilenenler kimler?
Mevcut hizmet ve destekler:
+ Acil tıbbi bakım, yiyecek, su, barınak veya aile üyelerini izleme gibi temel ihtiyaçları kim karşılıyor? İnsanlar bu hizmetlere nerede ve nasıl ulaşabilir? Başka kimler yardım ediyor? Müdahale ekibinde halktan kişiler de var mı?
Emniyet ve güvenlik problemleri:
+ Kriz olayı bitti mi yoksa devam ediyor mu? (depremden sonraki artçı sarsıntılar ya da devam eden bir çatışma gibi)
+ Etrafta ne tür tehlikeler (isyancılar, mayın ya da altyapı hasarları gibi) olabilir?
+ Güvenli olmayan (örneğin, fiziksel tehlikeye neden olabilecek) ya da giriş izninizin olmadığı yerler var mı?
3.3 PİY İLKELERİ: İZLE, DİNLE VE BAĞ KUR
Üç temel PİY ilkesi; izlemek, dinlemek ve bağlantı kurmaktır. Bu eylem ilkeleri, bir kriz durumuna nasıl bakacağımız ve alana güvenle nasıl gireceğimiz, etkilenen insanlara nasıl yaklaşacağımız, onların ihtiyaçlarını nasıl anlayacağımız ve onları pratik destek ve bilgiye nasıl ulaştıracağımız konusunda rehberlik edecektir. Aşağıdaki tabloya bakabiliriz:
İZLE
+ Güvenliği kontrol edin.
+ Acil temel ihtiyaçları olan kişileri kontrol edin
+ Ciddi stres tepkileri gösteren insanları kontrol edin.
DİNLE
+ Desteğe ihtiyacı olabilecek insanlara yaklaşın.
+ İnsanların ihtiyaç ve kaygılarını sorun.
+ İnsanları dinleyin ve sakinleşmelerine yardımcı olun.
BAĞ KUR
+ İnsanların temel ihtiyaçlarını bildirmelerine ve hizmetlere ulaşmalarına yardım edin.
+ Problemleriyle baş etmelerine yardım edin.
+ Bilgi verin.
+ İnsanların sevdikleriyle bağlantı kurmasına ve sosyal destek sağlamasına yardım edin.
Kriz durumları hızla değişebilir. Kriz alanına girmeden önce öğrendiğimizden farklı bir ortamla karşılaşabiliriz. Bundan dolayı yardım sunmadan önce biraz durup birkaç dakika bile olsa- etrafımıza bakmamız gerekir.
Hazırlık için zaman bulamadan, kendimizi birden bire kriz durumunda bulursak, sadece hızlı bir göz atmak bile yeterli olabilir. Bu dakikalar sakinleşmemiz, güvende olmamız ve harekete geçmeden önce düşünmemiz için bize fırsat verecektir. Aşağıdaki tabloda, çevremizi "izlerken" göz önünde bulunduracağımız sorular ve önemli mesajlar bulunuyor:
- Güvenlik
Soru:
+ Çevrede çatışma, hasarlı yollar, güvenli olmayan binalar, yangın veya sel gibi tehlikeler var mı? Kendinize ve başkalarına zarar vermeden orada kalabilir misiniz?
Önemli Mesaj:
+ Eğer kriz alanının güvenliğinden emin değilseniz alana girmeyin. İhtiyacı olan insanlara yardım için çabalayın. Mümkünse, kaygılı insanlarla güvenli bir mesafeden iletişim kurun.
Acil temel ihtiyacı olanlar
Sorular:
+ Ciddi biçimde yaralanmış ve acil tıbbi desteğe ihtiyaç duyan biri var mı?
+ Enkaz altında ya da tehlikeli bir durumda olup kurtarılması gereken biri var mı?
+ Acil temel ihtiyacı olan biri var mı (Hava şartlarına uygun olmayan ya da yırtık kıyafetler giyinen)?
+ Kimler temel hizmetlere ulaşma yardımına ve ayrımcılık ve şiddetten korunmak için özel ilgiye ihtiyaç duyabilir?
+ Yardım etmek için çevremde ulaşılabilir başka kimler var?
Önemli mesaj:
+ Rolünüzü bilin ve özel yardıma ihtiyacı olan veya açık acil temel ihtiyaçları olan insanlara yardım sağlamaya çalışın. Ciddi biçimde yaralanmış kişileri tibbi personele ya da ilk yardım eğitimi almış kişilere yönlendirin.
Ciddi stres tepkileri gösterenler
Soru:
+ Aşın üzgün görünen, kendi kendine hareket edemeyen, başkalarına tepki vermeyen ya da şokta olan birileri var mı? En çok stres altında olan kişiler nerede ve kimler?
Önemli mesaj:
+ PİY'den kimlerin yararlanabileceğini ve en iyi nasıl yardım edebileceğinizi göz önünde bulundurun.
İnsanlar kriz durumuna çeşitli şekillerde tepki verebilir. Krize gösterilen bazı stres tepkileri şunlar:
+ Fiziksel belirtiler (örneğin titreme, baş ağrısı, çok yorgun hissetmek, iştah kaybı, ağrı ve sızı)
+ Ağlama, üzüntü, depresif duygu durumu, yas
+ Kaygı, korku
+ Tetikte veya gergin olmak
+ Kötü şeyler olacağı konusunda endişelenme
+ Uykusuzluk, kabus görme
+ Sinirlilik, öfke
+ Suçluluk, utanç (örneğin, yaşadıkları için veya diğerlerini koruyamadıkları veya yardım edemedikleri için)
+ Kafa karışıklığı, duygusal hissizlik veya gerçek dışı hissetmek veya bir şaşkınlık içinde olmak
+ İçine kapanık veya çok durgun (hareket etmeyecek kadar) görünmek
+ Başkalarına tepki vermemek, hiç konuşmamak
+ Yönelim kaybı (dezoryantasyon) (örneğin, ismini, nereli olduğunu veya ne yaptığını bilmemek)
+ Kendilerine ya da çocuklarına bakamamak (örneğin, yememek, içmemek ya da basit kararlar verememek)
Bazı insanlar orta düzeyde stres yaşayabilir ya da hiç stres yaşamıyor olmayabilir.
Çoğu insan, özellikle temel ihtiyaçları giderildiğinde ve çevredekilerden veya PİY❜den destek aldıklarında zamanla iyileşir. Bununla birlikte ciddi veya uzun süreli stres tepkileri gösterenler, özellikle günlük yaşam işlevlerini yerine getiremeyenler, kendileri veya başkaları için tehlike oluşturanlar, PİY'den daha fazla desteğe ihtiyaç duyabilir.
Ciddi stres tepkileri gösteren insanların yalnız kalmamalarına ve tepkileri geçinceye kadar sağlık personeli, yerel liderler veya alandaki diğer ekip üyelerinden yardım bulana kadar güvende kalmalarına özen göstermemiz gerekir.
Ayrıca, bakım ve güvenlik için özel ilgiye ihtiyaç duyabilecek insanları bulmaya çalışmalıyız:
KRİZ DURUMUNDA ÖZEL İLGİYE İHTİYAÇ DUYABİLECEK KİŞİLER (Bölüm 3.5'e bakınız)
Çocuklar -ergenler dahil- özellikle ailelerinden ayrılmış olanlar istismar ve kötüye kullanıma karşı korumaya ihtiyaç duyar. Ayrıca çocuklar, bakımları ve temel ihtiyaçlarının giderilmesi için çevrelerindekilerin yardımına ihtiyaç duyar.
Fiziksel ve zihinsel yetersizlikleri olanlar güvenli bir yerde barınmak, istismardan korunmak ve tıbbi yardım ya da diğer hizmetlere ulaşabilmek için özel yardıma ihtiyaç duyabilirler. Yaşlılar, hamileler, ciddi ruhsal bozuklukları olanlar, görme ve duyma güçlüğü yaşayanlar da bu gruba dahildir.
Kadınlar ya da bazı etnik gruplar gibi ayrımcılık veya şiddet riski altında olan kişiler, kriz durumunda güvende olmak için özel bir korumaya ve hizmetlere ulaşmak için desteğe ihtiyaç duyabilirler.
DİNLE
+ Desteğe ihtiyacı olabilecek insanlara yaklaşın.
+ İnsanların ihtiyaç ve kaygılarını sorun.
+ İnsanları dinleyin ve sakinleşmelerine yardımcı olun.
Yardım ettiğimiz kişileri uygun biçimde dinlemek; durumlarını ve ihtiyaçlarını anlamamız, sakinleşmelerine yardımcı olabilmemiz ve uygun yardımı verebilmemiz için önem taşır.
+ Gözlerle dinlemek
+ Kulaklarla dinlemek
+ Kalple dinlemek
+ Tüm dikkati konuşan kişiye verebilmek
+ Kaygılarını gerçekten duymak
+ İlgilenerek ve saygı göstererek dinlemek
1. DESTEĞE İHTİYACI OLABİLECEK İNSANLARA YAKLAŞIN:
+ İnsanlara saygılı ve kültürlerine uygun bir biçimde yaklaşın.
+ Kendinizi isminiz ve kuruluşunuzla tanıtın.
+ Yardım sağlayıp sağlayamayacağınızı sorun.
+ Eğer mümkünse, konuşmak için güvenli ve sessiz bir yer bulun.
+ Kişinin rahat hissetmesine yardım edin, örneğin mümkünse bir bardak su verin.
+ Kişiyi güvende tutmaya çalışın:
+ Eğer yapmak güvenli ise kişiyi hemen tehlikeden uzaklaştırın.
+ Kişinin mahremiyeti ve saygınlığı için kişiyi medyaya maruz kalmaktan koruyun.
+ Eğer kişi çok stresliyse, yalnız kalmadıklarından emin olmaya çalışın.
2. İNSANLARIN İHTİYAÇLARI VE KAYGILARINI SORUN:
+ Elbiseleri yırtılmış biri için örtü veya battaniye gibi bazı ihtiyaçlar açık olmasına rağmen, daima kişinin neye ihtiyacı olduğunu ve kaygılarının neler olduğunu sorun.
+ Onlar için o sırada neyin önemli olduğunu bulun ve önceliklerini belirlemelerine yardımcı olun.
3. İNSANLARI DİNLEYİN VE SAKİNLEŞMELERİNE YARDIMCI OLUN:
+ Kişiye yakın kalın.
+ Kişinin konuşması için baskı yapmayın.
+ Olanlar hakkında konuşmak isterlerse dinleyin.
+ Çok üzüntülülerse sakinleşmelerine yardımcı olun ve yalnız olmadıklarından emin olmaya çalışın.
İNSANLARIN SAKİNLEŞMELERİNE YARDIMCI OLMA
Bir kriz durumunda bazı insanlar çok kaygılı veya üzgün olabilir. Karmaşık hisler hissedebilir ve sarsılma, titreme, nefes darlığı veya kalp çarpıntısı gibi bazı fiziksel tepkiler gösterebilir. Aşağıda yoğun stres yaşayan insanların zihin ve bedenlerini sakinleştirmek için bazı teknikleri görebiliriz:
+ Ses tonunuzu sakin ve yumuşak tutun.
+ Kültürel olarak uygunsa, konuştuğunuz kişiyle göz kontağı kurun.
+ İnsanlara onlara yardım için orada olduğunuzu hatırlatın. Eğer doğruysa, güvende olduklarını hatırlatın.
+ Kişi gerçeklikle ve çevresiyle bağının koptuğunu hissederse, kişinin kendisiyle ve çevresiyle bağlantı kurmasına yardım edilebilir. Bunun için aşağıdakileri isteyin:
a. Ayağını yere koymasını ve zemini hissetmesini isteyin.
b. Parmakları ya da elleriyle hafifçe kucaklarına vurmasını isteyin.
c. Çevrelerinde gördükleri, duydukları veya hissettikleri stres yaratmayan şeylerin farkına varmalarını sağlayın. Gördükleri ve duyduklarının ne olduğunu size söylemelerini isteyin.
d. Nefeslerine odaklanmalarını ve yavaşça nefes almalarını isteyin.
BAĞ KUR
+ İnsanların temel ihtiyaçlarını bildirmelerine ve hizmetlere ulaşmalarına yardım edin.
+ Problemleriyle baş etmelerine yardım edin.
+ Bilgi verin.
+ İnsanların sevdikleriyle bağlantı kurmasına ve sosyal destek almasına yardım edin.
Her kriz durumu kendine özgü olmasına rağmen, krizden etkilenen insanların genellikle ihtiyaç duydukları şeyler aşağıda listelenmiştir.
SIK GÖRÜLEN İHTİYAÇLAR:
+ Barınak, yiyecek, su ve sağlık önlemleri gibi temel ihtiyaçlar,
+ Yaralanmalar veya kronik (uzun dönemli) sağlık durumları için sağlık hizmetleri,
+ Olay, sevdikleri ve mevcut hizmetler hakkında anlaşılır ve doğru bilgi,
+ Sevdikleri, arkadaşları ve diğer sosyal destek unsurlarıyla iletişim kurabilmek,
+ Bireyin kültür ve dini ile ilişkili özel desteğe erişmek,
+ Önemli kararlarda danışılmak ve karar verme sürecine dahil edilmek.
İnsanlar zorlu bir olaydan sonra incinebilir, yalıtılmış veya güçsüz hissedebilir. Bazı durumlarda günlük yaşamları altüst olur. Olağan desteklerine erişemeyebilirler veya kendilerini birden bire stresli koşullarda yaşarken bulabilirler. Kişileri pratik desteğe ulaştırmak PİY'in en önemli görevi sayılır. PİY'in çoğu kez tek seferlik bir müdahale olduğunu ve yardım için orada sadece kısa bir süre için bulunabileceğimizi unutmamamız gerekiyor. Krizden etkilenen insanlar iyileşmek için uzun dönemde kendi başa çıkma becerilerini kullanmaya ihtiyaç duyacaklar. İnsanlara kendilerine yardım etmeleri ve durumun kontrolünü yeniden kazanmaları için yardım etmeliyiz.
1. İNSANLARIN TEMEL İHTİYAÇLARINI BELİRLEMELERİNE VE HİZMETLERE ULAŞMALARINA YARDIM EDİN
İnsanların temel ihtiyaçlarını belirlemelerine yardım etmek için, aşağıdakileri göz önünde bulundurabiliriz:
+ Bir kriz durumundan hemen sonra, stres altındaki kişinin yiyecek, su, barınak ve sağlık önlemleri gibi temel ihtiyaçlarını karşılamasına yardım edin.
+ İnsanların ne gibi özel ihtiyaçları olduğunu öğrenin sağlık hizmeti, giysi veya küçük çocukları beslemek için malzemeler (bardak ve biberon) gibi ve onları bu ihtiyaçlarına ulaştırmaya çalışın.
+ İncinebilecek veya ayrımcılığa maruz kalabilecek insanların gözden kaçmadığından emin olun (Bkz. Bölüm 3.5).
+ İzlemeye devam etme sözü verdiğiniz kişileri izleyin.
2. PROBLEMLERİYLE BAŞ ETMELERİNE YARDIM EDİN
Stres altındaki kişiler yoğun endişe ve korku hissedebilir. En acil ihtiyaçlarını düşünmelerine ve bu ihtiyaçları belirlemelerine ve öncelik sırasına koymalarına yardım edin. Örneğin, öncelikle neye ihtiyaçları olduğu ve neyin daha sonraya ertelenebileceği hakkında düşünmelerini isteyebilirsiniz. Bazı konuları yönetebilmek kişiye daha güçlü bir kontrol duygusu verecek ve baş etme becerilerini güçlendirecektir.
+ Kişilerin mevcut durumda onlara yardımcı olabilecek, aile ve arkadaşlar gibi destek sistemlerini belirlemesinde yardımcı olun,
+ Kişilere ihtiyaçlarını karşılamaları için pratik öneriler verin (örneğin, gıda dağıtımı ya da maddi desteklere nasıl ulaşacağını açıklayın),
+ Kişilerden geçmişte zor durumlarla nasıl başa çıktıklarını düşünmelerini isteyin ve mevcut durumla başa çıkma yeteneklerini fark etmelerini sağlayın,
+ Kişiye nelerin kendilerini daha iyi hissetmelerini sağlayacağını sorun. Olumlu başa çıkma stratejilerini kullanmaları ve olumsuz başa çıkma stratejilerinden kaçınmaları için cesaretlendirin (aşağıdaki tablodan faydalananın).
BAŞA ÇIKMA
Herkes doğal başa çıkma yollarına sahiptir. İnsanları, olumsuz stratejilerden kaçınarak olumlu başa çıkma stratejilerini kullanmaları için destekleyin. Bu durum kişilerin daha güçlü hissetmelerine ve kontrol duygusunu yeniden kazanmalarına yardım edecektir. Aşağıdaki önerileri kişinin kültürü ve mevcut kriz durumunun koşullarını göz önüne alarak uyarlayın.
Olumlu başa çıkma stratejilerini güçlendirin:
+ Yeterince dinlenin.
+ Mümkün olduğunca düzenli yiyin ve su için.
+ Aile ve arkadaşlarınızla konuşun ve vakit geçirin.
+ Problemlerinizi güvendiğiniz biriyle tartışın.
+ Rahatlamanıza yardımcı olacak faaliyetler yapın (yürümek, şarkı söylemek, dua etmek, çocuklarla oynamak gibi).
+ Fiziksel egzersiz yapın.
+ Krizdeki başkalarına yardım etmenin güvenli yollarını bulun ve toplumsal faaliyetlere katılın.
Olumsuz başa çıkma stratejilerinden kaçının:
- Uyuşturucu madde, sigara ve alkol kullanmayın.
- Bütün gün uyumayın.
- Dinlenmeden veya rahatlamadan bütün gün çalışmayın.
- Kendinizi arkadaşlarınızdan veya sevdiklerinizden soyutlamayın.
- Temel kişisel temizliğinizi ihmal etmeyin.
- Şiddet uygulamayın.
3. BİLGİ VERİN
Kriz olayından etkilenen insanlar şu konular hakkında doğru bilgiye ulaşmak isteyecektir:
+ Olay
+ Olaydan etkilenen tanıdıkları veya başkaları
+ Güvenlikleri
+ Hakları
+ Hizmetlere ve ihtiyaç duydukları şeylere nasıl ulaşacakları
Kriz durumundan sonra doğru bilgi almak güç olabilir. Bu durum kriz hakkında bilgiler netlik kazandıkça ve iyileştirme çalışmaları yoluna girdikçe değişir. Dedikodular yayılabilir. Her an bütün cevaplara sahip olmayabiliriz ama mümkün olduğu yerlerde:
+ Doğru bilgiyi ve gelişmeleri nereden ve ne zaman alacağınızı öğrenin,
+ İnsanlara destek sunmadan önce olabildiğince çok bilgi almaya çalışın,
+ Kriz durumu, güvenlik konuları, mevcut hizmetler ve kayıp veya yaralanan insanların durumu ve nerelerde olduğu hakkında bilginizi güncel tutmaya çalışın,
+ Kişilere neler olduğunun ve planların anlatıldığından emin olun,
+ Kişilerin mevcut hizmetler (sağlık hizmetleri, aile izleme, barınak, gıda dağıtımı gibi) hakkında bilgi sahibi olduğundan ve hizmetlere ulaşabileceklerinden emin olun,
+ İnsanlara hizmetler için irtibat bilgilerini sağlayın veya onları doğrudan hizmete yönlendirin,
+ İncinebilir insanların da mevcut hizmetleri bildiğinden emin olun (bkz. Bölüm 3.5).
Krizden etkilenen insanlara bilgi verirken:
+ Sağladığınız bilginin kaynağını ve ne kadar güvenilir olduğunu açıklayın.
+ Sadece bildiğiniz şeyleri söyleyin, bilgi uydurmayın veya yanlış güvence vermeyin.
+ Mesajlarınızı basit ve doğru tutun; bilgiyi anladıklarından ve duyduklarından emin olmak için mesajları tekrarlayın.
+ Gruplar halinde bilgi vermek, herkesin aynı mesajı alması açısından faydalı olabilir.
+ Gelişmeler hakkında bilgilendirme yapacaksanız yerini ve zamanını bildirin.
Bilgi verirken, yardım hizmeti sunan biri olsak bile, beklentileri yerine getirilemeyen kişilerin öfke ve hayal kırıklığının hedefi olabileceğimizi aklımızda tutmamız gerekiyor. Bu durumlarda sakin ve anlayışlı olmaya çalışmalıyız.
4. İNSANLARIN SEVDİKLERİYLE BAĞLANTI KURMASINA VE SOSYAL DESTEK ALMASINA YARDIM EDİN
Bir felaketten sonra yeterli sosyal desteğe sahip olan insanların olmayanlara göre krizle daha iyi başa çıktıkları biliniyor. Bu nedenle, insanların sevdikleri ile bağlantı kurmaları ve sosyal destek almaları PİY'in önemli bir parçasıdır.
+ Aileleri bir arada tutmaya; çocukları, ebeveynleri ve sevdikleriyle bir arada tutmaya yardımcı olun.
+ İnsanların arkadaşları ve akrabalarıyla bağlantı kurmalarına ve böylece onlardan destek almalarına yardım edin; örneğin, sevdiklerini aramaları için bir yol sağlayın.
+ Eğer bir kişi dua, ibadet ya da dini liderlerden destek almanın yararlı olacağını söylerse, bu kişilerle bağlantı kurmasını sağlayın. Aşağıdaki kutuda kriz durumları ve maneviyat hakkındaki önerileri görebilirsiniz.
+ Krizden etkilenen insanları birbirlerine yardım etmelerini sağlamak için bir araya getirin. Örneğin, kişilerden yaşlıların bakımına yardım etmelerini isteyebilir ya da ailesi olmayan kişilerin diğer topluluk üyeleriyle bağlantı kurmalarını sağlayabilirsiniz.
KRİZ VE MANEVİYAT
Bir kriz durumunda, kişinin maneviyatı veya dini inançları, olayları anlamlandırmasına yardım ederek ve umut vererek, üzüntü ve acılarını aşmasına yardımcı olabilir. Dua edebilmek ve ritüelleri uygulayabilmek büyük bir rahatlık sağlayabilir. Bununla birlikte, kriz deneyimi -özellikle korkunç kayıplar karşısında insanların inançlarını sorgulamalarına neden olabilir. Kişi inançlarına karşı gelebilir veya bu deneyimle inançları güçlenebilir ya da değişebilir. Aşağıda, üzücü bir olaydan sonra yardım ve destek sağlamanın manevi boyutu ile ilgili bazı öneriler bulunuyor:
- Kişilerin dini inançlarının farkında olun ve bunlara saygı gösterin.
- Kişiye genellikle kendilerini daha iyi hissetmesini sağlayan şeyleri sorun.
- Durumla baş etmelerini kolaylaştıracak şeyler yapmaları konusunda kişileri destekleyin, özellikle de manevi ritüellerden bahsediyorlarsa bunları yapmaları konusunda cesaretlendirin.
- Kişilerin manevi inançlarını ve sorularını yargılamaksızın saygılı biçimde dinleyin.
- Kendi inançlarınızı, krize ilişkin manevi ve dini yorumlarınızı kişiye dayatmaya çalışmayın.
- Kişi sizin yorumunuzu sorsa bile, kriz durumunun yorumlanmasına ya da manevi inanca dair olumlu ya da olumsuz bir yorumda bulunmayın.
3.4 YARDIMI SONLANDIRMA
Bizden sonra ne olacak? Sağladığımız yardımı ne zaman ve nasıl bitireceğimiz, krizin içeriğine, görev ve durumumuza ve krizden etkilenen insanların ihtiyaçlarına bağlı olacaktır. Durumun, yardım ettiğimiz kişinin ve kendi ihtiyaçlarımızın değerlendirmesini yapmalıyız. Eğer durum uygunsa yardımı sonlandıracağımızı açıklar ve bizden sonra bir başkası yardıma devam edecekse bu kişiyi krizden etkilenen insanlarla tanıştırırız.
Yardım ettiğimiz kişilerin diğer servis hizmetlerinden faydalanmalarını sağladıysak, bundan sonra nelerle karşılaşacaklarını anlatır ve desteğin takibi için gerekli bilgileri verdiğimizden emin oluruz.
Yardım ettiğimiz kişiyle ne yaşamış olursak olalım, ona iyi dileklerimizi sunup olumlu bir şekilde veda ederiz.
3.5 ÖZEL YARDIMA GEREKSİNİMİ OLANLAR
BİR KRİZ DURUMUNDA İNCİNEBİLİR VE ÖZEL YARDIMA İHTİYAÇ DUYABİLECEK KİŞİLER:
1. Çocuklar ve ergenler.
2. Sağlık sorunları veya engeli olanlar.
3. Ayrımcılığa veya şiddete maruz kalma riski olanlar.
İncinebilir kişilerin de tüm insanlar gibi baş etme kaynaklarının olduğunu unutmamız lazım. İncinebilir kişilerin kendi baş etme kaynaklarını ve stratejilerini kullanmalarına yardım etmeliyiz.
1. ÇOCUKLAR ve ERGENLER
Kriz olayları sıklıkla çocukların kendilerini güvende hissettikleri insanları, yerleri ve rutinleri içeren tanıdık dünyalarını bozar.
Krizden etkilenen çocuklar, büyük kriz durumlarındaki kaos ortamında sıklıkla görüldüğü gibi, cinsel şiddet, kötüye kullanım ve istismara uğrama riski taşıyabilir. Küçük çocuklar kendi temel ihtiyaçlarını karşılayamadıkları veya kendilerini koruyamadıkları ve anne-babaları krizden etkilenmiş olabileceği için daha fazla incinebilir. Daha büyük çocuklar suça yönlendirilebilir, cinsel istismara maruz kalabilir ya da zorla silahlı gruplara dahil edilebilir. Kız ve erkek çocuklar sıklıkla farklı türden risklerle karşı karşıyadır. Kızlar için büyük risk genelde cinsel şiddet ve istismara maruz kalmak ve bu şiddetin sonrasında etiketlenmek ve toplumdan dışlanmaktır.
Çocukların krizin zorluklarına (örneğin, yıkıma tanık olma, yaralanma veya ölüm, açlık ve susuzluk) nasıl tepki göstereceği yaşlarına ve gelişim dönemlerine bağlıdır.
Aynı zamanda çocuklar, anne-babalarının ve diğer yetişkinlerin onlarla etkileşim biçiminden de etkilenir.
Örneğin, küçük çocuklar çevrelerinde ne olduğunu tam olarak anlayamazlar ve anne-babalarının desteğine ihtiyaç duyarlar. Çocuklar genellikle çevrelerinde tutarlı ve sakin bir yetişkin olduğu zaman kriz durumuyla daha iyi baş ederler.
Çocuklar ve genç insanlar yetişkinlere benzer stres tepkileri yaşarlar (bkz. Bölüm 3.3). Ayrıca aşağıdaki bazı özel stres tepkilerine de sahip olabilirler:
+ Küçük çocuklar daha erken dönem davranışlarına dönebilirler (örneğin, altını islatma, parmak emme), fiziksel olarak anne-babalarına tutunabilir, oyunlarını azaltabilir ya da stres yaratan olayla ilişkili tekrarlayan oyunlar oynarlar.
+ Okul çağındaki çocuklar kötü şeyler olmasına neden olduklarına inanabilir, yeni korkular geliştirebilir, daha az tepki gösterebilir, yalnız hissedebilir ya krizdeki insanların kurtarılması ve korunması ile fazla meşgul olabilirler.
+ Ergenler "hiçbir şey" hissetmeyebilirler, arkadaşlarından soyutlanmış veya farklı hissedebilirler ya da riskli davranışlar ve olumsuz tutumlar gösterebilirler.
Aileler ya da çocuğun bakımını üstlenenler, çocuklar için önemli duygusal destek ve koruma kaynaklarıdır. Kriz ortamında ailelerinden ayrılan çocuklar kendilerini bilmedikleri bir yerde ya da tanımadıkları insanların arasında bulabilirler. Çok korkmuş olabilir ve çevredeki tehlike ve riskleri muhakeme edemeyebilirler. En önce yapılması gereken, ailelerinden ayrılmış çocukları ve ergenleri yeniden aileleriyle bir araya getirmektir. Bunu tek başımıza yapmaya çalışmamalıyız. Hata yaptığımız taktirde bu hata çocuğun durumunu daha kötüleştirir. Bunun yerine hemen çocuğu kayıt altına alabilecek ve bakımını üstleneceğinden emin olduğumuz güvenilir bir çocuk koruma kurumu ile bağlantı kurmalıyız.
Çocuklar ailelerinin yanındayken, çocukların bakımında aileleri desteklemeliyiz. Aşağıda farklı yaş ve gelişim dönemlerindeki çocukların nasıl desteklenebileceğine ilişkin önerileri görebiliriz:
AİLELER ÇOCUKLARA YARDIM İÇİN NELER YAPABİLİR?
Bebekler
+ Bebekleri sıcak ve güvende tutun.
+ Yüksek gürültü ve karmaşadan uzak tutun.
+ Bebeğinizi kucaklayın ve ona sarılın.
+ Mümkün olduğu kadar düzenli besleyin ve uyutun.
+ Sakin ve yumuşak bir sesle konuşun.
Küçük çocuklar
+ Ekstra zaman ve ilgi verin.
+ Güvende olduklarını sık sık hatırlatın.
+ Kötü şeylerden sorumlu olmadıklarını açıklayın.
+ Küçük çocukları anne- babalarından, kardeşlerinden ve sevdiklerinden ayırmayın.
+ Günlük rutin ve planlara mümkün olduğu kadar uyun.
+ Ne olduğu ile ilgili sorulara korkutucu ayrıntılara girmeden basit cevaplar verin.
+ Korkmuş ya da size sarılmışlarsa yanınızda kalmalarına izin verin.
+ Parmak emme ve alt ıslatma gibi erken yaş davranışları gösterenlere sabırlı davranın.
+ Mümkünse oynama ve rahatlama imkânı sağlayın.
Büyük çocuklar ve ergenler
+ Onlara zaman tanıyın ve ilgi gösterin.
+ Günlük rutinleri devam ettirmeleri için yardım edin. Ne olduğuna dair gerçek bilgileri paylaşın ve güncel durumu anlatın.
+ Üzgün olmalarına izin verin. Güçlü olmalarını beklemeyin.
+ Düşüncelerini ve korkularını yargılamadan dinleyin.
+ Kural ve beklentileri net biçimde ortaya koyun.
+ Karşılaştıkları tehlikeleri sorun, onları destekleyin ve zarar görmekten en iyi nasıl kaçınacaklarını
tartışın.
+ Başkalarına yardım edecek fırsatlara izin verin ve teşvik edin.
Eğer anne-baba yaralı, çok üzgün ya da çocukların bakımıyla ilgilenemeyecek durumda ise ailenin yardım almasını ve çocuklarla ilgilenmesini sağlayabilirsiniz. Eğer mümkünse güvenilir bir çocuk koruma kurumuna katılmalarını sağlayın. Çocuk ve anne-babasını bir arada tutun ve ayrılmalarına izin vermemeye çalışın. Örneğin, eğer ebeveynlerden biri tibbi bakım için bir yere götürülüyorsa, çocukları da yanlarında götürmelerini sağlayın veya nereye götürüldüğünü öğrenin ve daha sonra ailenin yeniden bir araya gelmesini sağlayın.
Unutmayın, kendileri veya aileleri olaydan doğrudan etkilenmeseler bile, çocuklar olay yerinin etrafında toplanabilir ve kötü manzaralara şahit olabilirler. Krizin neden olduğu kaotik ortamda yetişkinler çoğunlukla yoğundur ve çocukların ne yaptıklarını, ne gördüklerini veya duyduklarını takip edemeyebilirler. Bu nedenle çocukları üzücü görüntü veya hikâyelerden korumaya çalışın.
ÇOCUKLAR İÇİN SÖYLENECEK VE YAPILACAK ŞEYLER
Sevdikleri ile bir arada tutun
+ Çocukları aileleri veya bakımlarını üstlenen kişilerle bir arada tutun. Ayrılmalarına izin vermemeye çalışın.
+ Yanında kimsesi olmayan bir çocuğu güvenilir bir çocuk koruma kurumuna yönlendirin. Çocuğu sahipsiz bırakmayın.
+ Eğer çocuk koruma kurumu yoksa, çocuğun bakımını üstlenecek birini bulmak için ya da ailesine ulaşmak için harekete geçin.
Güvende tutun
+ Yaralı insanlar ya da çok büyük yıkımlara tanıklık etmekten koruyun.
+ Olay hakkında üzücü hikâyeler duymaktan koruyun.
+ Acil durum müdahale ekibinden olmayan herhangi bir kişi ya da medya mensubu ile görüşme yapmalarını engelleyin.
Dinleyin, konuşun ve oynayın
+ Sakin olun, yumuşak ve kibar bir biçimde konuşun.
+ Olay hakkındaki görüşlerini dinleyin.
+ Göz seviyelerinde konuşmaya ve anlayabilecekleri kelimeler ve açıklamalar kullanmaya çalışın.
+ Kendinizi isminizle tanıtın ve onlara yardım için orada olduğunuzu belirtin.
+ İsimlerini, nereden olduklarını ve ailelerine ulaşmalarına yardımcı olmak için gerekli olabilecek tüm bilgileri öğrenin.
+ Ailelerinin yanındalarsa, çocuklarla ilgilenmeleri için aileleri destekleyin.
+ Çocuklarla zaman geçiriyorsanız, yaşlarına göre ilgileri hakkında sohbet etmeye ve oyun oynamaya çalışın.
Çocukların da kendi baş etme kaynakları olduğunu unutmayın. Bu kaynakların neler olduğunu öğrenin ve olumsuz baş etme stratejilerinden kaçınmalarını ve olumlu baş etme stratejilerini kullanmalarını destekleyin. Daha büyük çocuklar ve ergenler kriz durumlarında çevrelerine yardım edebilirler. Duruma katkıda bulunmaları için güvenli yollar bulmak durumla baş etmede daha fazla kontrol hissetmelerine yardımcı olacaktır.
2. SAĞLIK SORUNLARI VEYA FİZİKSEL YA DA ZİHİNSEL ENGELİ OLANLAR
Kronik (uzun süreli) sağlık problemi olan insanlar, fiziksel veya zihinsel engelliler (ciddi ruhsal bozukluklar da dahil) veya yaşlılar özel yardıma ihtiyaç duyabilir. Bu yardım güvenli bir yer bulmayı, temel desteğe ve sağlık hizmetlerine ulaştırmayı veya kendilerine bakmalarına yardımı içerebilir. Bir kriz olayını deneyimlemek, yüksek tansiyon, kalp rahatsızlığı, astım, kaygı bozukluğu ve diğer sağlık problemlerini ve ruhsal bozuklukları daha da kötüleştirebilir. Hamile ve emziren kadınlar gebeliklerini ya da kendi veya bebeklerinin sağlığını olumsuz etkileyebilecek yoğun stres yaşayabilirler. Kendi başlanına hareket edemeyen veya işitme-görme problemleri olan insanlar ailelerini bulmakta veya mevcut hizmetlere erişmekte zorluk çekebilirler.
Sağlık sorunları veya engeli olan insanlara yardım için yapabileceğiniz bazı şeyler şunlardır:
+ Güvenli bir yer bulmalarına yardım edin.
+ Yeme, içme, temiz su bulma, kendilerine bakabilme ya da yardım ekibi tarafından verilen malzemelerle barınak inşa etme gibi temel ihtiyaçlarını karşılamalarına yardım edin.
+ İnsanlara herhangi bir sağlık problemleri ya da düzenli olarak kullandıkları bir ilaç olup olmadığını sorun. İlaçlarını almalarına veya tıbbi hizmetlere erişmelerine yardım edin.
+ Yardım ettiğiniz kişinin yanında kalın veya gitmeniz gerekiyorsa onlara yardım etmesi için birini bulun. Uzun süreli yardım için kişinin bir kurumla irtibata geçmesini sağlayın.
+ Onlara mevcut herhangi bir servise nasıl ulaşacakları konusunda bilgi verin.
3. AYRIMCILIĞA VEYA ŞİDDETE MARUZ KALMA RİSKİ OLANLAR
Ayrımcılık veya şiddete maruz kalma riski olan kişiler arasında kadınlar, belirli etnik veya dini gruplardan olanlar ve zihinsel engeli olanlar bulunabilir. Bu kişiler incinebilir çünkü:
+ temel hizmetlerden mahrum bırakılmış olabilirler,
+ yardım, hizmet ve yönlendirme işlemleri sırasında karar hakkı verilmemiş olabilirler,
+ cinsel şiddet de dahil, şiddete hedef olmuş olabilirler.
Ayrımcılık veya şiddete maruz kalma riski altında olan insanlar, bir kriz durumunda güvende olmaları için özel korumaya ve temel ihtiyaçlarının karşılanması ve mevcut hizmetlere erişimleri için ek yardıma ihtiyaç duyabilirler. Bu kişilerin farkında olun ve onlara yardımcı olmak için şunları yapın:
+ kalmak için güvenli bir yer bulmalarına yardım edin,
+ sevdikleri ve güvendikleri kişilerle bir araya gelmelerine yardım edin,
+ mevcut hizmetler ve gerektiği zaman doğrudan bu hizmetlere ulaşma konularında bilgi verin.
4. BÖLÜM: ÖZBAKIM VE YARDIM EDENE YARDIM
4.1 YARDIM ETMEYE HAZIRLIK
Kriz ortamlarında yardım hizmeti sunmak için en iyi nasıl hazırlanacağımızı düşünmeliyiz. Mümkün olduğu an,
+ Kriz durumları ve farklı türde yardım rolleri ve sorumlulukları hakkında bilgi edinmeli,
+ Başkalarına yardım etme rolünü üstlenirken strese neden olabilecek sağlık durumumuzu, kişisel ve ailevi konularımızı değerlendirmeli,
+ O an yaşanan kriz durumunda ve o zamanda yardım etmeye hazır olup olmadığımız hakkında dürüst bir karar vermeliyiz.
4.2 STRES YÖNETİMİ: SAĞLIKLI ÇALIŞMA VE YAŞAM ALIŞKANLIKLARI
Yardım hizmeti verenler için stresin temel kaynağı, özellikle bir kriz ortamında, günlük iş stresi gibidir. Uzun çalışma saatleri, yoğun sorumluluklar, net bir iş tanımının olmayışı, iletişim ve yönetimde aksaklıklar ve güvenli olmayan alanlarda çalışmak; yardım hizmeti verenleri etkileyen stres türlerindendir.
Yardım hizmeti veren biri olarak, kendimizi insanların güvenliğinden ve bakımından sorumlu hissedebiliriz. Yıkım, yaralanma, ölüm veya şiddet gibi yaşantılara tanık olabilir veya bu olayları doğrudan yaşayabiliriz. Aynca diğer insanların üzüntülerini ve acı hikayelerini duyabiliriz. Bütün bu deneyimler bizi ve yardım ekibindeki diğer arkadaşlarımızı etkileyebilir.
Yardım ekibindeki arkadaşlarımızı desteklemek ve onlardan destek alabilmek için kendi stresimizi nasıl kontrol edebileceğimizi düşünmeliyiz. Aşağıdaki öneriler stres yönetiminde yardımcı olabilir:
+ Geçmişte stresli durumlarla baş etmenize ve kriz anlarında güçlü kalmanıza yardımcı olan şeyleri düşünün.
+ Kısa süreler için bile olsa yemek, dinlenmek ve rahatlamak için zaman ayırmaya çalışın.
+ Tükenmemek için çalışma saatlerinizi makul tutmaya çalışın. Örneğin yardım ekibi içinde iş yükünün paylaşılması, krizin akut döneminde vardiyalı çalışma ve düzenli dinlenme süreleri ayırmak gibi önlemler düşünülebilir.
+ İnsanlar bir kriz durumundan sonra birçok sorun yaşayabilir. Bütün sorunlara yardım edemediğinizde yetersizlik ve hayal kırıklığı hissedebilirsiniz. İnsanların bütün sorunlarını çözmek gibi bir sorumluluğunuzun olmadığınızı unutmayın. İnsanların kendilerine yardım edebilmeleri için elinizden gelen yardımı yapın.
+ Alkol, kafein veya nikotin tüketiminizi en aza indirin ve reçetesiz ilaç kullanmayın.
+ Yardım ekibindeki arkadaşlarınızın nasıl olduğunu kontrol edin ve onların da sizi kontrol etmesini isteyin. Birbirinizi destekleyecek yollar bulun.
+ Desteklenmek için arkadaşlarınız, sevdikleriniz ve diğer kişilerle konuşun.
4.3 DİNLENME
Yardımımızı sonlandırmanın önemli bir kısmı dinlenmek için zaman ayırmaktan geçer. Kriz durumu ve yardım ettiğimiz insanların ihtiyaçları zorlayıcı olmuş olabilir ve yaşanan acılara katlanmak güç olabilir. Bir krizin ardından, yaşananları değerlendirmek ve dinlenmek için kendimize zaman vermeliyiz. Kendi değerlendirme sürecimiz için aşağıdaki öneriler faydalı olabilir:
+ Bir yönetici, meslektaş ya da güvendiğiniz biri ile kriz durumundaki yardım deneyiminiz hakkında konuşun.
+ Küçük şeyler bile olsa, başkalarına yardım için neler yaptığınızı hatırlayın.
+ İyi yaptığınız şeyleri ve çok iyi yapamadıklarınızı ve bulunduğunuz şartlarda yaptıklarınızın sınırlarını değerlendirip kabullenmeyi öğrenin.
+ Mümkünse işinize ve diğer sorumluluklarınıza geri dönmeden önce dinlenmek ve rahatlamak için kendinize zaman tanıyın.
+ Eğer olayla ilgili üzücü düşünceler ve hatıraları anımsıyor, çok gergin ya da aşırı üzgün hissediyor, fazla miktarda alkol tüketiyor ya da madde kullanıyorsanız güvendiğiniz birinden destek almanız faydalı olacaktır. Bu tür sorunlar bir aydan daha uzun süre devam ederse bir sağlık uzmanıyla hatta mümkünse ruh sağlığı uzmanıyla konuşun.
5. BÖLÜM: ÖRNEK VAKA - DEPREM
5.1 DOĞAL AFET
Gün ortasında şehir merkezinde aniden meydana gelen çok büyük bir deprem olduğunu duyuyorsunuz. Birçok insan etkilenmiş ve binalar yıkılmış. Siz ve çalışma arkadaşlarınız sarsıntıyı hissettiniz ancak iyisiniz. Hasarın boyutları net değil. Çalıştığınız kurum sizden ve çalışma arkadaşlarınızdan, afetzedelere yardım etmenizi ve afetten ciddi şekilde etkilenmiş kişilere destek vermenizi istiyor.
Yardıma hazırlanırken, aşağıdaki sorulan cevaplamaya çalışın:
+ Yardım etmeye hazır mıyım? Ne gibi kişisel kaygılarımın önemi olabilir?
+ Kriz durumu hakkında ne tür bilgilere sahibim?
+ Afet alanına yalnız mı yoksa meslektaşlarımla mı gideceğim? Neden?
DİKKAT EDİLMESİ GEREKENLER:
- Kriz durumunda yardıma giderken özellikle büyük toplulukları etkileyen felaketlerden hemen sonra bir grupla veya tek bir çalışma arkadaşıyla çalışmanın avantajlarını değerlendirin. Ekiple çalışmak zor durumlarda destek almanıza ve yerinize birini bırakabilmenize olanak tanıyacaktır ve güvenliğiniz için önemlidir. Ayrıca bir ekipte olursanız daha etkili olabilirsiniz. Örneğin, bir kişi stres altındaki bir afetzede ile birlikteyken, diğer kişi gerekiyorsa tıbbi bakım gibi özel bir yardım bulmaya odaklanabilir. Mümkünse birbirini yardım ve destek için kontrol edebilecek bir "eş sistemi" kurmaya çalışın.
- Bazı kurumlar size malzeme, nakliye, iletişim araçları, durum ve güvenlik konularında güncellenmiş bilgi ve diğer takım elemanları veya servisleriyle koordinasyon gibi destekler sağlayabilir.
Şehirde gezdikçe nelere bakmalısınız?
+ Kriz bölgesinde olmak yeterince güvenli mi?
+ Ne gibi hizmet ve destekler mevcut?
+ Çok açık temel acil ihtiyaçlanı olan insanlar var mı?
+ Çok açık ciddi duygusal tepkileri olan insanlar var mı?
+ Özel yardıma ihtiyacı olan kimse var mı?
+ PİY'i nerede sağlayabilirim?
İnsanlarla iletişim kurarken, endişelerini en iyi şekilde nasıl dinleyebilir ve onları nasıl rahatlatabilirsiniz?
+ Afetzedelerin temel ihtiyaçları nelerdir?
+ Destek verirken kendimi nasıl tanıtmalı ve tanımlamalıyım?
+ Afetzedeleri tehlikeden korumak bu durumda nasıl mümkün olur?
+ İnsanların endişe ve ihtiyaçlarını nasıl sormalıyım?
+ Afetzedeleri en iyi nasıl rahatlatır ve desteklerim?
STRES ALTINDAKİ BİR YETİŞKİNLE ÖRNEK DİYALOG
Bu diyalogda, siz yıkılmış bir binanın molozlarının üstünde duran bir kadınla karşılaşıyorsunuz. Görünürde fiziksel olarak yaralanmamasına rağmen titriyor ve ağlıyor.
Siz: Merhaba ismim __________ . Ben __________ kurumunda çalışıyorum. Sizinle konuşabilir miyim?
Kadın: Çok korkunç! Sallanmaya başladığında binanın içine girmek üzereydim. Ne olduğunu anlamıyorum!
Siz: Evet, bir depremdi ve sizin için ne kadar korkunç olduğunu hayal edebiliyorum. İsminiz nedir?
Kadın: Adım __________ . Çok korktum (titriyor, ağlıyor). Oraya gidip meslektaşlarımı bulmaya çalışmalı mıyım diye merak ediyorum. İyi olup olmadıklarını bilmiyorum!
Siz: __________ Hanım, şimdi binaya girmek güvenilir değil, yaralanabilirsiniz. Eğer isterseniz hemen şurada daha güvenli bir alanda konuşabiliriz ve bir müddet sizinle birlikte oturabilirim. İster misiniz?
Kadın: Evet lütfen (Yıkık binalardan biraz daha uzakta, kurtarma ve tıbbi destek ekiplerinin çalışmakta olduğu sessiz bir alana ilerliyorsunuz.)
Siz: Size biraz su getireyim mi? (Eğer mümkünse su ve battaniye gibi pratik rahatlatıcı unsurları önerin.)
Kadın: Sadece burada biraz oturmak istiyorum.
(Birkaç dakikalığına, kadın konuşmaya başlayana kadar, yanında sessizce oturuyorsunuz.)
Kadın: Korkunç hissediyorum! İnsanlara yardım etmek için binada olmalıydım. Siz: Bunu anlayabiliyorum.
Kadın: Dışarı kaçtım. Fakat diğer insanlar için kendimi çok kötü hissediyorum!
Siz: Böyle bir durumda ne yapacağını bilmek çok zordur. Ama sezgilerinizle hareket ederek binadan kaçmanız kulağa doğru gibi geliyor, yoksa yaralanabilirdiniz.
Kadın: Molozlardan bir ceset çıkardıklarını gördüm. Sanırım arkadaşımdı! (ağlıyor)
Siz: Çok üzgünüm. Orada çalışan bir kurtarma ekibi var, daha sonra binanın içinde kimler olduğunu ve nasıl olduklarını öğreniriz.
(Konuşma, kadının hikâyesini dinleyerek, ihtiyaçlarını ve endişelerini sorarak bir 10 dakika daha devam eder. Konuşma aşağıdaki gibi sonlanır:)
Kadın: Ailemin iyi olup olmadığını bilmek istiyorum fakat sallantı başladığında telefonumu kaybettim ve eve nasıl gidebileceğimi bilmiyorum.
Siz: Ailenizi aramanıza yardımcı olabilirim ve onlara nasıl ulaşabileceğinizi birlikte çözebiliriz.
Kadın: Teşekkür ederim. Bu çok yardımcı olur.
Bu örnek konuşmada, dikkat ederseniz siz:
+ Kendinizi isminizle tanıttınız ve hangi kurumda çalıştığınızı söylediniz,
+ İsterlerse konuşabileceğinizi söylediniz,
+ Kişiye ismiyle hitap ettiniz,
+ Daha güvenli bir yere giderek afetzedeyi tehlikeden korudunuz,
+ Afetzedenin rahatlamasını sağladınız (örneğin, su vermeyi teklif ettiniz),
+ Kişiyi dinlediniz ve yanında kaldınız, konuşmaya zorlamadınız,
+ Afetzedenin uygun davranışlarını geri dönüşlerle ifade ettiniz,
+ Dinlemek için zaman tanıdınız,
+ Kişinin ihtiyaç ve endişelerini belirlediniz,
+ Kişinin meslektaşlarının olası kaybı konusundaki kaygısını onayladınız,
+ Kişiye aile üyeleri ile temas kurması için yardım önerdiniz.
İnsanların bilgi ve pratik destek ile bağ kurmaları için ne yapabilirsiniz?
+ Bu durumdan etkilenmiş insanlar için mevcut kaynaklar (yemek, sığınak, su) ve hizmetler bulmakta ne gibi zorluklar olabilir?
+ İnsanların aklında ne gibi kaygı ve endişeler olabilir? Problemlerini çözebilmek için onlara ne gibi pratik öneriler verebilirim?
+ Afetzedeler ne gibi bilgiler isterler? Kriz durumu hakkında güncel ve güvenilir bilgiyi nereden bulabilirim?
+ İnsanları sevdikleriyle ve hizmetlerle buluşturmak için ne yapabilirim? Bu konuda ne gibi zorluklar olabilir?
+ Çocukları, ergenlerin veya sağlık problemi olanların ihtiyaçları neler olabilir?
+ İncinebilir insanların sevdikleriyle ve hizmetlerle bağlantı kurmalarını nasıl sağlarım?